Nga ëndrrat e gjyshes

Nga Kim Mehmeti

Nga një grua e qetë që i duronte të gjithë dhe për cilindo që ia priste rrugën gjente ndonjë fjalë të ëmbël, ndonjë shprehje ledhatuese, gjyshja ime përnjëherë u bë një plakë grindavece, të cilën as ne nuk mund ta duronim atë, e as ajo neve. “Mos ia vini veshin!” – thoshte nëna. “E kanë përkulur dhe lodhur vitet e tani edhe plepi i drejtë i duket i shtrembuar si litari në thes!” Thjesht, plakës, që më ledhatonte me një shpirtngrohësi, të cilën kurrë nuk e kam përjetuar më në jetë, thuajse përnjëherë iu zhdukën të gjitha ndjesitë. Më bëhej se kishte filluar t’u shtrojë pyetje të gjallëve, e në të vërtetë bisedonte me të vdekurit. Një mbrëmje dëgjova babanë si i thoshte time mëje se gjyshja as që jetonte më në këtë botë, se ecte mbi këtë tokë, por jetonte në hapësirat e tejbotshme me të cilat kishte filluar të komunikojë, thuajse kishte humbur çdo lidhje me ne të gjallët që e rrethonim. Që babai kishte të drejtë më së miri dëshmonin pëshpëritjet e gjyshes, ato biseda të heshtura, të cilat nuk ndërlidheshin me asnjë ngjarje që ndodhte rreth nesh apo me çfarëdoqoftë që dikur kishte ndodhur. Gjyshja fliste duke shëtitur nëpër oborr, apo e ulur mbi çardakun e lartë të kullës sonë. Një Zot e dinte kujt i drejtohej dhe cilat ishin ato hije të padukshme, të cilat mbase e dëgjonin apo kërkonin ndonjë sqarim prej saj. Një ditë, përderisa ngutshëm ngjitesha shkallëve të çardakut, ajo më hodhi një shikimin të papërcaktuar nga i cili nuk mundesha të kuptoj se vallë më shikonte mua, apo shihte diçka të padukshme në brendinë time dhe më tha: “Jeta është vdekje e ngadaltë, e vdekja është vazhdimësi e paskajshme e lindjes!” Desha ta pyes se mos e kishte me mua apo me ndonjë hije, të cilën vetëm ajo e shihte, por e pashë se ishte e mërrolur, i kishte palosur rrudhat e fytyrës njëra mbi tjetrën, si stoli që kishin lënë vitet që kishte jetuar dhe mbase as që e vërente prezencën time. Që moti ajo nuk dilte të kujdesej për mua kur qëndroja ulur përpara portës së oborrit tonë, siç bënte gjithmonë më parë, posa e vërente se nuk isha në shtëpi. Prej moti nuk e kisha dëgjuar atë thirrjen e saj të përzier me shqetësim dhe mburrje: “Ku të kam, o ylli i gjyshes!”. Dhe kjo më çonte të dyshoj se ndoshta përnjëherë kishte filluar të mos ndiejë asgjë, t’i kishte vdekur edhe dashuria ndaj nipit të saj, të cilin e quante “xixë në bebëzën e syve”. “Më trishton fëmijëria jote, më ngjan si lule e mbirë mbi plehërishte!” – më tha një ditë në çastin kur bëhesha gati ta pyesja se pse nuk më donte si më parë. “Virtytet më të vlefshme njerëzore tani më ngjajnë si kopsht në mes të ferrit. Kopsht, të cilin nga të gjitha anët e djeg zjarri i epsheve njerëzore, i cili ia ngushton hapësirën duke e bërë shkrumb e hi!” – shtoi ajo duke më shikuar me keqardhje. Pastaj filloi të më bindë se kishin mbirë lule mbi pleh, lule, të cilat vetëm ajo i shihte.

Kishte ditë kur dilte në çardak e bërtiste: “Ejjjjj..., vallë nuk e shihni këtë pleh të kuq mbi të cilin kanë mbirë lule. Edhe retë nuk i shihni, as të rinjtë që fluturojnë nëpër mjegull që t’i kapin shqiponjat nuk i shihni?” - pyeste ajo. “E ju pastaj do të më thoni se jeni trimat e dikurshëm që muronin kalanë e së sotmes!” – murmuriste e hidhëruar, mbase sepse askush nuk i përgjigjej. “Ja unë do t’ju tregoj kush jeni ju!” - i drejtohej babait si të ishte fajtor për të gjitha akuzat e saj. “Ju nuk jeni as baltaxhinjtë e së kaluarës, as muratorët e sotëm, por vetëm kopshtarë, të cilët mirëmbajnë lulet e mbira mbi pleh!” “Shko shkruaj hajmali te ndonjë hoxhë!” – e luste ime më babanë, i cili nuk dinte ç’të bënte që ta qetësonte gjyshen. Ajo thuajse dëgjonte pëshpëritjet e tyre dhe ia kriste të qeshurit! “Hahahahahaha... Keni dëgjuar, ju ka treguar njeri se pulat e fshatit tonë bëjnë vezë në të cilat qartë shihen shenja të ndryshme, ju ka treguar njeri se nëpër viset tona shëtit një gjel i çuditshëm, i cili ua bën atë punë pulave tona mbrapsht, duke ua zbrazur farën në sqep dhe se së shpejti nuk do të bëjnë vezë të bardha, por shumëngjyrëshe!” Nuk ishte se çdo gjë që thoshte gjyshja edhe nuk kishte ndodhur. Ishte e vërtetë se shumë pula në fshat bënin vezë në lëvozhgën e të cilave qartë njiheshin shenja nga më të ndryshmet, si për shembull dielli rrezatues apo gjysmëhëna me tre yje pranë saj. “Psssssttttttttt... Qetësi ju lutem! Të gjithë duhet t’i lani këndesat me shurrë gomarësh që t’u kthehet aftësia e të kënduarit!” – bërtiti një ditë gjyshja nga çardaku i lartë. E dëgjuan të gjithë fshatarët, të cilët filluan ta përflasin dhe ta tallnin. Çfarë nuk filloi të flitet për gjyshen time nëpër fshat. Kishte edhe të atillë që thoshin se kinse ajo e kishte larë me vaj këndesin tonë vetëm që ai të bëhej i aftë që pulave t’u ngjizte vezë me shqiponjën dykrenore në lëvozhgë. Vetë i kam dëgjuar fshatarët të thoshin se gjyshja ime ishte larë me qumësht maceje, se ishte një çmendurake plakë, e cila do ta çmendte tërë fshatin po të mos e merrte Zoti e ta shpërngulte sa më shpejtë në botën tjetër. Një ditë, gjyshja e vari mbi rrethojën e çardakut këmishën e vet, thuajse donte ta thante edhe pse nuk ishte e lagur. “Le ta freskojnë erërat e natës, që të mos më marrin mësysh dhelprat me fytyrë njeriu!” – i tha ajo mamasë kur vërejti hutesën e saj. “Ejjjj... ti ndoshta ke harruar. E sheh këtë njollë të kuqe që kam në qaf? E kam shenjë të moçme, të mbetur nga puthja plot epsh të kohës që shkoi kur të rrita duke ta shuar etjen me lot!” – i tha një ditë babait duke ia treguar qafën ku me të vërtetë i doli një njollë gjaku e kuqe. “Mos i është paraqitur ndonjë sëmundje çmendurake, që ia prish lëkurën?” – pyeti nëna e habitur. “Keni fluturuar ndonjëherë nëpër mjegull?” – i pyeste gjyshja ata që kalonin pranë kullës sonë.

Një ditë, papandehur, gjyshja m’u afrua. Më kapi për supesh dhe më tha: “Ulu këtu pranë meje, se të pata dhe do mbetesh yll i vetëm në qiellin e mburrjes sime!” U ula pranë saj. Dhe ndoshta isha i vetmi që nuk i frikohesha dhe nuk e mbaja as për të çmendur, as të robëruar nga magji të zeza. Thjesht, e dija se sytë i ishin mbushur përplot me flutura, të cilat donin të flatronin lirshëm. Aty i kishte ruajtur tërë jetën e vet duke mos guxuar t’i lëshonte lartësive ku i ishin zhdukur të gjitha ëndrrat. Mua nuk më dhimbsej gjyshja, por më vinte keq për të tjerët, që nuk shihnin pamjen që mbulonte shikimin e gjyshes sime: të rinjtë dhe të rejat, të cilat fluturonin nëpër re dhe atje mundoheshin të kapin flutura. Ato flutura ia sillnin gjyshes sime që ajo t’i ruante në bebëzën e syve. Ajo shihte plot të rinj që fluturonin nëpër mjegull, e pastaj ktheheshin dhe i sillnin govata të mbushura me vesë, që të shëronte njollën e kuqe që i zgjerohej në qafë. “Doni t’ju tregoj kush më ka puthur aty?” – pyeste ajo të rinjtë që vetëm ajo i shihte. “Jo, nuk ju tregoj, nuk dua që zemrat tuaja rinore t’i helmoj me të kaluarën time!” – thoshte thuajse përnjëherë bindej se duhej ruajtur sekretin që e mundonte. “Mos m’i prekni fluturat... Lërini të fluturojnë... Mos ua prekni flatrat... I kanë të lagura nga lotët e mi... Ato ma ledhatojnë gjumin kur i mbyll sytë... Dhe janë rojtarë të ëndrrave që i ëndërroja mbrapsht... Nëse prapë thoni se nuk i shihni lulet që kanë mbuluar plehun e kuq, atëherë do të bindem se gjithmonë kam jetuar e rrethuar me qyqarë!” – tha një ditë gjyshja dhe ra në shtrat nga nuk u çua kurrë më. “Nënë moj!” – i thashë një ditë time mëje duke dënesur. - “Asgjë nuk më vlen dita pa dashurinë e gjyshes!” “Shpirti i mamasë, ajo të do njësoj si dikur, por tani e ka kapluar shqetësimi i paravdekjes, i cili nuk e lë të shprehë dashurinë si dikur, ia ka shtangur damarin e ndjesive të kësaj bote!” - u mundua të më shpjegonte nëna, por edhe më tej mua më bëhej se gjyshja ime e dikurshme tani ishte zhdukur, se kurrë më nuk do të më kthehej ajo kujdestarja e ëndrrave të mia, e cila aq vëmendshëm ruante të gjitha ngjyrat joshëse të ylberit të fëmijërisë sime. Dhe nuk kishte dyshim se gjyshja kishte zgjedhur të mos ndahet nga shtrati. Lëre që nuk ia dëgjoja zërin e ëmbël, por tani më mungonin edhe hapërimet e saj të lehta nëpër çardak. Thuajse u lodh nga ato çapitje mbi dërrasat e çardakut, cijatja e të cilave përzihej me murmuritjet e paqarta, të cilat ua drejtonte hijeve të padukshme, apo përsëriste ndonjë rrëfim, të cilin ia rikujtonte vetvetes. Lëre që nuk çohej nga shtrati, por tani thuajse kishte përfunduar të gjitha bisedat që thuhen nëpërmjet tingujve dhe kishte filluar të shënojë çdo gjë në muret e paskajshme të heshtjes. Por, edhe ashtu e heshtur, shihej qartë se përnjëherë iu ringjall dashuria ndaj meje dhe duke ma bërë me shenjë, kërkonte të qëndroja ulur pranë saj. Do të më ketë pranë, mendoja unë, do të mbajë të lëmuar syprinën e heshtjes së vet, të cilën mund t’ia trazonte vetëm brenga se mos vallë kam dalë të ulem përpara portës, ku kalonin gra e burra që mund të më merrnin mësysh e ku shpesh ulesha dhe më bëhej se jam duke pritur vetveten. Ajo e dinte se nga ato dalldisje para portës, mund të më kthjellonte vetëm puthja e saj, e cila me ngrohtësinë e vet depërtonte nëpër poret e faqeve, rrëshqiste në brendinë e trupit dhe atje thellë, në strofullën ku duhej të ishte strukur thelbi i shpirtit, ndalej e më bënte të ndihesha thuajse më kishte ardhur një pjesë e humbur e qenies sime. Pastaj futeshim në oborrin e gjerë të kullës ku pandërprerë më ndiqte shikimi i saj, si rojtarit besnik i ëndrrave të mia.

Tanimë edhe rrjedha e jetës sime kishte marrë një kah tjetër: thuajse tërë ditën qëndroja pranë shtratit të gjyshes dhe herë-herë më bëhej e padurueshme ajo kokëfortësi e saj të mos bëzaj asgjë. Fillova të ndiej edhe dhembje nga shtrëngimi i dorës së saj. Gabimisht mendoja se nuk më shihte, se nuk njihte më askënd rreth vetes, sepse posa doja të largohesha nga shtrati, ajo i zgjaste duart drejt meje dhe me një shikim lutës ma bënte me shenjë të ulesha e të mos e lija vetëm. Mbase edhe do të ndaheshim me gjyshen pa i thënë njëri-tjetrit asnjë fjalë, sikur një ditë asaj mos t’i kthehej përnjëherë e tërë aftësia për t’u llafosur dhe për të më dashur. Thjesht u çua nga shtrati, thuajse gjitha dhembjet trupore dhe të shpirtit ia kishte larguar ndonjë dorë magjike dhe u ul pranë meje. Më mori në prehër siç bënte gjithmonë para se t’i ndodhte ai ndryshim i beftë që nuk e lejonte të na dojë apo të rrëfejë çka e mundonte dhe ëmbël më fliste për disa kohë për të cilat as ajo nuk dinte t’i caktojë në cilat thellësi të së kaluarës ndodheshin, por për të cilat kishte dëgjuar nga të parët e vet. Jo vetëm që më rrëfente ngjarje nga më të çuditshmet që sipas saj kishin ndodhur kush e di kur, por përnjëherë thuajse iu rikthye kthjelltësia e dikurshme mendore. Kot që kishim menduar se e kishin robëruar xhindet dhe nuk e linin të jetonte e qetë; në të vërtetë, gjyshja ishte shpërngulur në disa kohë të largëta, të cilat jo që e bënin të paaftë të jetonte në të sotmen, por e hutonin aq sa ajo as që e dinte se kur kishte jetuar dhe cilës kohë i takonte. “Dëgjo këtu biri im!” – rrëfente ajo ngutshëm thuajse kishte frikë se mund të ndodhte diçka e papritur që do t’ia linte rrëfimin të papërfunduar. “Dikur fëmijët as qanin, as qeshnin si ju të sotmit!” E dëgjoja i joshur jo gjithaq nga rrëfimi i saj, por nga gëzimi që tani ishte rikthyer gjyshja ime e dikurshme, nga lumturia se tani u ringjall dashuria e saj ndaj meje, dashuria pa të cilën kurrë nuk do të arrija të çohem në këmbë dhe t’i bëja hapat e para foshnjore, ato hapërime gënjeshtare që nuk të çojnë drejt pushtimit të jetës, por drejt përqafimit të vdekjes. Për besë, gjithmonë jetoja me bindjen se po të mos më ushqente me dashurinë e vet gjyshja, unë s’do të kisha asnjëfarë arsye pse të rritesha, pse të ecja e të drejtohesha në dy këmbë. Andaj unë edhe sot e kësaj ditë mburrshëm dhe pa fije turpi e them se mua nuk më rriti qumështi i nënës, por dashuria e gjyshes dhe se pa ledhatimet e saj as që do të arrija të mbush të katërmbëdhjetat, sa kisha atë ditë kur gjyshja më rrëfente se fëmijët dikur nuk kishin dënesë, as kishin qeshur si ne të sotmit, por krejt ndryshe kishin manifestuar gëzimin dhe dhembjen. Edhe tani, kur jam duke ju rrëfyer atë që dëgjova nga goja e gjyshes sime, unë në të vërtetë jam ende ai fëmija i frikur, i cili mezi kuptonte domethënien e rrëfimit të saj sepse ajo shpejt vdiq e unë humba arsyen pse të rritesha, kështu që pasi nuk mundesha të ndalja zgjatjen e trupit, arrita ta bëjë trupin një strehimore të sigurt për vogëlushin e gjyshes. Rrëfimi i saj prej moti është shndërruar në një suva me përplot plasaritje në kujtesën time. Suva mbi të cilën është deformuar edhe fytyra e saj e mbuluar nga mjegulla e viteve prej kur nuk e kam pranë si dhe nga hamendja se vallë sa më ndihmoi dashuria e gjyshes që të përballem me jetën dhe sa ma lehtësoi ngjitjen drejt majës ku heshtja është sunduese e vetme e gjithë pëshpëritjeve tona.

Andaj edhe tani kur më shkrepi në kokë t’ju rrëfej diçka të marrë nga ëndrrat e gjyshes, mua nuk më shkon ndër mend t’ju lutem të më besoni në vërtetësinë e kësaj që do t’ju rrëfej e as do të bëj ndonjë premtim se çdo gjë që do të keni mundësi të lexoni është ashtu siç ma ka rrëfyer gjyshja. Përpos që do t’ju them atë që më tha gjyshja kur vërejti në sytë e mi mosbesimin ndaj asaj që dëgjoja: “Ti mund të mos besosh, por mosbesimi apo besimi yt nuk e bën më të besueshme të vërtetën, e as më të pabesueshme gënjeshtrën!”. Pra, n’daçi besoni, n’daçi jo, por dikur moti, në kohët kur njerëzit kanë ditur të rrëfejnë, por jo edhe të mbajnë shënime për ndodhitë që kanë përjetuar, foshnjat e porsalindura nuk kanë qarë si këto të sotmet: kur u ka ardhur të ulërijnë si shkak i urisë, apo i ndonjë dhembjeje, vetëm kanë hapur gojën nga u ka dalë frymë e dendur shumëngjyrëshe, e cila ka mbushur kasollen ku ka jetuar familja. Të dala nga ngrohtësia e gojës së foshnjës, shtëllungat shumëngjyrëshe janë shndërruar në lëng ngjitës, i cili është bërë gjithnjë e më i dendur, varësisht nga kohëzgjatja e vajit të fëmijës. Kështu që ka qenë shumë e rrezikshme nëse nëna me vonesë ka dëgjuar dënesjen e pjellës së vet, sepse gjithmonë është kanosur rreziku që dhoma ku ka qëndruar djepi apo fëmija të mbulohet nga balta ngjitëse, e cila ua ka pamundësuar shtëpiarëve t’i afrohen. Këtë lëndë ngjitëse gjyshja e quante Balta e Lotëve. Andaj edhe në ato kohë shumë foshnje janë ngulfatur nga dënesja e tyre, e cila dilte si avull, pastaj bëhej mjegull e dendur shumëngjyrëshe, e më vonë, varësisht nga koha sa qante fëmija, shndërrohej në baltë të dendur ngjitëse. Kështu që nënat jetonin me frikën e përhershme se mos vallë foshnjat e tyre do të nisnin të qanin kur ato bënin ndonjë punë në oborr, apo bisedonin me fqinjët për hallet e kësaj bote. Ka ndodhur shpesh, rrëfente gjyshja ashtu siç ia kishin përcjellë të parët e saj, që duke dashur të shpëtonte foshnjën, të kapej në Baltën e Lotëve edhe nëna apo ndonjë familjar tjetër që donte t’i vijë në ndihmë pasardhësit të familjes së vet. Apo kishte pasur raste kur nëna me kohë kishte dëgjuar vajin e pjellës së vet dhe duke ia futur ngutazi thithkat në gojë, kishte arritur të shpëtonte foshnjën nga ngulfatja e vetvetes. Jo njëherë kishte ndodhur që familjarët të pastronin shtëpitë e tyre me lopata dhe me grushte nga lënda ngjitëse që i ngjante një qulli të tejdukshëm, tregonte gjyshja për rastet kur dhoma e fëmijës ishte stërmbushur me Baltën e Lotëve dhe ajo kishte filluar të derdhet nëpër tërë hapësirat shtëpiake si edhe jashtë saj. Shpesh kishte ndodhur që Balta e Lotëve të kishte përmbytur edhe rrugët e fshatit. Sipas rrëfimit të gjyshes, edhe të rriturit dikur në lashtësi nuk kanë qarë si ne të sotmit, që çirremi dhe ulërijmë sa herë që diçka na e bren trupin apo shpirtin. Sa herë që u ka ardhur për të dënesur, ata as kanë lotuar, as kanë ulërirë, por janë ulur aty ku u ka ardhur dënesja: kanë përkulur kokën që më lehtë t’u rrjedhin jargët shumëngjyrëshe nga goja. Tani mund ta paramendoni trishtimin që kanë përjetuar prindërit e atëhershëm derisa i kanë rritur fëmijët aq sa të munden vetë të mbrohen nga Balta e Lotëve. Dhe si janë dukur vendbanimet e lashta dhe rrugicat nga janë ulur dhe kanë dënesur të rriturit.

Pra, sipas asaj që rrëfente gjyshja, dikur moti as fëmijët, as të rriturit nuk e kanë shprehur dhembjen dhe pikëllimin me sy të përlotur as me ulërim, por frymëmarrja ka qenë ajo që ka shprehur gjendjen shpirtërore të njeriut. Andaj edhe ka ndodhur që rrugëve të ketë përplot grumbuj vjellësirash shumëngjyrëshe, të cilat kanë kundërmuar varësisht nga shija e pikëllimit të atyre që kishin dënesur. Edhe gëzimin, paraardhësit tanë të largët, nuk e kanë shprehur siç bëjmë ne tani, duke u zgërdhirë apo duke kërcyer të përlotur nga lumturia. Nga qeshja e parë e foshnjave të atëhershme nuk ke mundur të dëgjosh as gu-gunë e këtyre të sotmeve, e cila aq i lumturon prindërit e tanishëm e as ndonjë lëvizje të ëmbël të buzëve, por nga goja e tyre është përhapur erëmim si i luleve më erëmira. Kështu që, kur ndonjë udhëtar, ta zëmë, ka kaluar pranë ndonjë kasolleje, saktësisht e ka ditur se vallë banorët e saj janë të lumtur, apo mbyten në baltën e pikëllimit. Banorët e vendbanimeve të lashtë, shumë lehtë kanë mundur të kuptojnë se në cilën kasolle kanë jetuar fëmijë të shëndoshë e të lumtur, e në cilën fëmijë të mallëngjyer, të sëmurë, përplot me shqetësime dhe dhembje: kasolleve si dhe tërë vendbanimit me fëmijë të lumtur u ka ardhur era siç u vjen lulishteve, njeriu aty është ndier si në mes të ndonjë livadhi parajsian ku mbase nuk ka as lule as gjelbërim, as hapësirë as kohë, por të gjitha i përjeton dhe i shijon si një plotësi që me fjalorin tonë të tkurrur e quajmë lumturi. Jo se nuk ka pasur edhe atëherë vendbanime ku është përzier erëmimi i këndshëm që ka shprehur lumturinë dhe gazmimin fëmijëror, me erën e Baltës së Lotëve kanosëse, jo se nuk ka pasur edhe në lashtësi lagje të ledhatuara nga shikimi i fëmijëve pa brenga, të cilët si engjëj, nga bebëzat e syve të vet kanë shpërndarë xixa gazmore në horizont, pa e ditur se aty diku afër ndoshta shuhet zjarri i jetës së ndonjë moshatari të tyre, por asokohe fatlumëria dhe fatkeqësia kanë pasur kufij të dukshëm. Qeshja, si edhe mënyra e vajit, është ndryshuar varësisht nga mosha, kështu që çdonjëri e ka njohur erën e këndshme të frymëmarrjes së të rinjve të lumtur, nga ajo kundërmuesja e atyre që kanë bartur në shpirt vuajtjen. Të rinjtë e lumtur kanë lëshuar pas vetes një tis të padukshëm, që ka erëmuar këndshëm rrugëve të fshatit, apo nëpër viset ku ata kanë qëndruar. Asnjë erëmim nuk i ka ngjarë tjetrit, njësoj siç nuk ka dy njerëz të njëjtë dhe siç nuk ka as dy përjetime të njëjta të lumturisë dhe pikëllimit. Gëzimi te të rriturit ka pasur erën e ftoit të pjekur vjeshtor, apo ndonjë erë të këndshme të përafërt me atë të ndonjë luleje, apo barishteje tjetër, e cila erëmon këndshëm edhe kur fillon të venitet.

Askush nuk e mban mend kur ka ndodhur ai ndryshim i papritur dhe kur dënesja ka marrë formën e lotderdhjes dhe lumturia ka filluar të shprehet nëpërmjet qeshjes gazmore, apo kështu siç e manifestojmë ne të sotmit, thoshte gjyshja. Ajo përbetohej se nga ajo ditë kur lotët u bënë shenjë e dhembjes dhe gazmimi shenjë e lumturisë, njerëzit kishin harruar të shijonin të pastra pikëllimin dhe lumturinë. Thjesht, pohonte ajo, pa dyshuar aspak në vërtetësinë e besimit të vet, ne sot nuk shijojmë as pikëllimin, as lumturinë, por lotderdhim si shkak i ndjenjës se kurrë nuk do të mund të ndiejmë pikëllimin e pastër dhe kurrë nuk do të njohim dehjen e lumturisë së vërtetë. Në ato kohë, rrëfente gjyshja, dhembja ka qenë e plotë, aq e dendur sa është shfaqur si një lëng ngjitës, i cili mbase edhe e robëron shpirtin dhe të pamundëson të depërtosh nëpër të dhe lumturia ka bartur erëmim dehës, që e kanë ndier edhe të tjerët rreth teje. Pra, lumturinë e cilitdo njeriu kanë mundur ta shijojnë edhe të tjerët duke u ngirë me erën që ka lëshuar frymëmarrja e tij, ndërsa nga pikëllimi dhe dhembja e cilitdo njeriu të asokohe kanë pësuar ata që nuk janë kujdesur për të, apo që ia kanë shkaktuar pikëllimin. Andaj edhe te njerëzit e dikurshëm nuk ka qenë e mundur të fshehësh lumturinë apo pikëllimin e dhembjen, siç është e mundur te ne të sotmit, kur të lumturit aktrojnë se janë të pikëlluar edhe atëherë kur i gëzon fatkeqësia e tjerëve, apo e kundërta, ndonjëri të fshehë pikëllimin e vet të shkaktuar nga dëshpërimi pse nuk na ka ndodhur e keqja, të cilën na e dëshiron. Thjesht, gjendjen shpirtërore të njerëzve të lashtë e ka shprehur frymëmarrja e tyre, e jo sytë e përlotur, ulërima apo fytyra e qeshur pa brenga. Që do të thotë se njerëzit dikur doemos është dashur të jetojnë me vetëdijen se nuk mund të fshehësh asgjë nga ata që i do dhe të duan, të bindur se lajkat do t’i bëjë të dukshme frymimi i tyre dhe se nuk ka gënjeshtër, të cilën nuk do ta dinë të gjithë. E jo si sot kur njerëzit vdesin e ne nuk e dimë se kujt me të vërtetë i copëtohet shpirti nga ndarja e përjetshme me të ndjerin. Asokohe edhe dashuria, edhe urrejtja nuk kanë mundur të mbulohen me aktrim të rrejshëm. Sepse kur ka ndodhur, ta zëmë, që i dashuri të mos e dëshirojë të dashurën e vet, ai nuk ka erëmuar më lumturi, por ka vjellë dënesje. Apo ai që është kënaqur në shtratin e ndonjë tjetre duke tradhtuar të dashurën e vet, kur është kthyer në shtëpi ka sjellë me vete frymimin shqetësues dhe frikën, të cilën lehtë ka mundur ta hetojë ajo me të cilin bashkëshorti ka ndarë shtratin.

Asokohe grave nuk u është dashur që burrat t’u përbetohen për besnikëri, apo t’i bindin se janë të lumtur me të, sepse nëpërmjet erëmimit të frymës së burrit të vet, ato e kanë ndier se vallë ka ndodhur apo jo tradhtia dhe shuarja e dashurisë së mëparshme. Prandaj edhe nuk ka pasur bashkëshortësi të pakënaqura, siç janë të sotmet, sepse nuk kanë qenë të mundura. Merret me mend se sa e pamundur ka qenë asokohe ndonjë i ri të martohet me vashën që nuk e dëshiron, nëse vuan për të dashurën që e ka humbur apo e cila e ka tradhtuar. Thjesht, ai do të villte pikëllim, i cili do ta mbulonte shtratin e bashkëshortësisë qysh në natën e parë të gjerdekut, me çfarë nusja do ta kuptonte se i dashuri i saj është një njeri fatkeq që jeton me shpirt të lënduar. E njëjta mund të thuhet edhe për vashat që kanë ardhur nuse në derë të burrit kur shpirti u ka dënesur për ndonjë djalosh tjetër. Ka pasur raste, rrëfente gjyshja, kur nuses së porsaardhur në shtëpi të burrit, mu në prag të derës t’i kujtohet koha lazdrane e kaluar me të dashurin, i cili e ka braktisur dhe, ende pa zbritur nga kali i nusërisë të fillojë të vjellë pikëllim shumëngjyrësh me çka të gjithë dasmorët e kanë zbuluar se ajo vuan për diçka. Dhe nëse nuk ka arritur t’i bindë shtëpiarët e dhëndrit se dënesë nga dhembja që është ndarë nga prindërit dhe familjarët e vet, qysh atë ditë e kanë kthyer nga e kanë marrë. Kuptohet, në këso rastesh mund të bëhen gabime dhe dhëndrit t’i mbetet dyshimi se mos vallë e dashura e tij vuan si shkak i ndonjë dashurie të fshehur, kanë qenë të mundura edhe trillime kinse dënesjen e ka nxitur ndonjë ndjesi tjetër, por kjo nuk ka mundur të mbulohet deri në pafundësi si sot kur njeriu mund t’i ngulfatë edhe lotët dhe të qeshë rrejshëm edhe tërë jetën. Lajkat e atëhershme kanë mundur të zgjasin vetëm aq sa dhëndri që ka dënesë si shkak i ndonjë dashurie të largët t’i thotë nuses së vet se vjell pikëllim nga dhembja se i ka përfunduar mosha e beqarisë. Por, menjëherë pas kësaj kanë ardhur çastet e shtratit kur sipas erëmimit të frymimit të tij, nusja ka mundur të lexojë se vallë burri i saj është i lumtur apo jo. Asokohe epshet nuk janë shprehur as me erëmim lumturie, as me ndonjë shenjë tjetër, sepse zbrazja e tyre është shprehur nëpërmjet qetësimit të muskujve sikur në çastin e vdekjes kur të gjithë muskujt, eshtrat dhe dejet e trupit, marrin trajtën e natyrshme.

“Ylli im, dikur dhembjen dhe lumturinë njerëzit e kanë ndarë mes veti si ajrin dhe çdo gjë tjetër në këtë botë, andaj edhe ata nuk kanë vdekur me trishtimin tonë!” – më tha gjyshja asaj dite kur përnjëherë thuajse u ringjall dhe iu rikthye dashuria ndaj meje. Dhe përnjëherë, gjersa ajo më rrëfente për kohët e dikurshme kur njerëzit nuk kishin shprehur dhembjen dhe gëzimin si ne të sotmit, asaj i rrodhën disa jargë shumëngjyrëshe si të ishin ylber i lëngshëm. Unë fillova të qaj nga një dhembje që ma kaploi shpirtin, por nuk më rrodhën lot: dhoma u mbush me një mjegull të dendur shumëngjyrëshe. “Mëmë, o mëmë!” – bërtita i trishtuar duke mbetur pranë gjyshes në dhomën e cila mbushej me atë mjegull që ngadalë bëhej e lagshtë si qull i tejdukshëm. Dikur nëna dëgjoi britmat e mia dhe hapi derën. Por kot që mundohej të më afrohet dhe zgjaste duart drejt meje dhe gjyshes: asaj i ngjiteshin gishtërinjtë në qullin e ndritshëm që kishte mbushur dhomën dhe nuk mund të çante rrugë deri te ne. Pas një kohe, unë e gjyshja u plandosëm në shtrat të pafrymë dhe atëherë prindërit e mi arritën t’i afroheshin shtratit tonë. Gjyshja kishte vdekur e unë kisha mbetur gjysmë i gjallë dhe me ndjenjën se kisha shijuar dhembjen e pastër, siç e shijonin dikur njerëzit që nuk i njihnin lajkat dhe shtirjet si ne të sotmit.